Böyrək xəstəlikləri
Böyrək xəstəliklərinin çoxu bilinənin əksinə son dərəcə hiyləgər və ağrısız inkişaf edir.
Xalq arasında ümumi olaraq sidiyin qanlı gəlməsi, sidik çıxarırkən yanma və ağrıma, belin iki və ya tək tərəfində yan ağrıları böyrək xəstəliyi əlaməti olaraq bilinər. Böyrəklərin funksiyalarının azalması və ya itməsi, ani başlanğıclı (Kəskin) və ya illər içərisində səssizcə (Xroniki) meydana gələ bilər. Qandakı tullantı maddələrin atılamayıp yığılması nəticəsində bütün orqanlara təsir edən və komaya qədər gedə bilən bir zəhərlənmə şəraiti meydana gəlir.
BÖYRƏK XƏSTƏLİKLƏRİ
Böyrəklər, paxla formasında boşaltmaq orqanlarıdır. 10 sm boyuna qədər ola bilən böyrəklər, ifrazat sisteminin bir hissəsini təşkil edir.
Bu orqanlar, tullantıları qandan süzür və onları su ilə birlikdə sidik olaraq xaricə çıxarırlar. Böyrəkləri və böyrəklərə təsir edən xəstəlikləri araşdıran tibbi bölməsi nefrologiyadır.
Böyrəklər bel onurğalarının iki yanında iştirak edən bədəndə cüt olaraq olan və qandakı istənməyən zəhərli maddələri sidik yolu ilə uzaqlaşdırılmasını təmin edən bir cüt orqandır. 2 milyon ətrafında nefron adı verilən süzmə kapsulu mövcuddur. Bunların sayı yaşlanmaqla birlikdə təbii olaraq azalır. Ürəyin dəqiqədə qovduğu 5-6 litr qanın 1/5-i böyrəklər tərəfindən filtr edilir.
Böyrəklər bədənin maye-iyon tarazlığını, turşu-qələvi tarazlığını, qan təzyiqinin davamlılığını və bədəndəki kimyəvi reaksiyalar nəticəsində yaranan və bədən üçün zərərli olan zəhərli maddələrin atılmasını təmin edir. Böyrəklər ayrıca qan istehsalı və sümüklərin mineral quruluşu ilə əlaqədar hormonlar başda olmaq üzrə daha bir çox hormonun istehsal və ifrazat yeridir. Bütün bunlardan böyrəklərin bədən üçün həyati əhəmiyyət daşıyan və icra etdiyi funksiyaları iflasa uğradığı təqdirdə həyati risk doğuran orqanlar olduğu aydın olar.
Böyrəklərdən keçən qan filtr edilib orqanizm üçün faydalı olan maddələr təkrar qana verilərək, bədəndən kənarlaşdırılması zəruri olan zəhərli maddələr sidiyi yaradır. Sidik sidik yolları ilə əvvəl sidik kisəsində toplanır, daha sonra da çölə atılar.
Böyrək xəstəliklərinin başlıcaları
* Kəskin və ya xroniki böyrək iltihabı olaraq bilinən nefrit
* Daş xəstəlikləri
* Ailesel kistik xəstəlik
* Sidik yolları iltihabları
* Şişləri
* Sidik yollarının daralması və ya tıxanması (Prostat böyüməsi)
* İrs bəzi böyrək xəstəlikləri
* Damar mənşəli böyrək xəstəlikləri
* Hamiləlik zəhərlənməsi
* Revmatik xəstəliklər nəticəsində yaranan böyrək xəstəlikləri
* Virus Hepatit (B, C) və digər infeksiyalara bağlı yaranan böyrək xəstəlikləri
* Hipertoniya və Diabet (Şəkər) Xəstəliyi kimi sistemik xəstəliklərə bağlı böyrək xəstəlikləri
* Dərmanlara bağlı yaranan böyrək xəstəlikləri şəklində sıralanır.
Doğuşdan pozuqluqlar:
* Böyrəklərin meydana gəlməməsi,
* Az inkişaf (hipoplazi),
* Yer xaricində böyrəklər,
* At nalı böyrəkləri olaraq bilinir.
Kistli böyrək xəstəlikləri
* Düzgün inkişaf etməmiş kıstli böyrək,
* Çokkistli (polikistik) böyrək xəstəliyi,
* Kistik xəstəlikləri (süngər böyrəyi və nefroftizi),
* Əldə edilmiş (diyalizle əlaqədar) böyrək kistaları,
* Yumakçık qaynaqlı kistik xəstəliyi,
* Xarici böyrək kistaları (hovuzcuq-çanaq kist).
İrsi pozuntuları
* Alport sindromu,
* İncə bazal zar xəstəliyi,
* Fabry xəstəliyi.
Borucuqlardan əmələ gələn xəstəliklər:
* İveyen borucuq toxuma ölümü (kəskin Tubu nekroz),
* Tubülointerstisyel nefrit (borucuq-toxumaaralığı yanğısı mənasını verməkdədir; bu ümumi bir vəziyyətdir, və bir çox səbəbdən qaynaqlana):
* Piyelonefrit və sidik yolları bulaşımı,
* Piyelonefrit,
* Piyelonefrit və geriaxım,
Dərmanlar və ağrılardan yaranan tubülointerstisyel nefrit
* Ağrıkəsici nefropati,
* Ürik turşu nefropatisi,
* Hiperkalsemi (yüksək kalsium səviyyəsi), və nefrokalsinoz (böyrəyin kireçlenmesi),
* Birden çox miyelom (plazma gözelerinin sümük iliyində çoğalmalarıyle ibarət ur),
Damarlardan yaranan xəstəliklər
* xoşxasiyyətli nefroskleroz (böyrəksertliyi mənasını verməkdədir; böyrək damarcıqlarında və kiçik damarlarda ibarət sərtlikdən yaranır
* yüksək təzyiq və sürətlənmiş nefroskleroz,
Böyrəkdə arterial damar darlığı
- Damar sərtliyi (yaşlı xəstələrdə),
- Fibromüsküler displazi (bağ və əzələ toxumalarının xüsusilə böyrək arteriyal damarında zəif inkişaf edərək bu damarın darlığına səbəb olması, gənc xəstələrdə daha çox rast gəlinir),
Laxtalı mikroanjiopati (kiçik damar xəstəliyi deməkdir, və bir çox səbəbi ola bilər)
- (Kiçik damar xəstəliyi deməkdir, və bir çox səbəbi ola bilər)
- Uşaqlıq huş (hemolitik üremik sindrom: qanlı ishalla tanınan, bağırsaqda xüsusi bir ağı (shigatoksin) istehsal edən bulaşımın qana qarışıb böyrək damarcıklarına zərər verməsi və inkişaf edən iveğen böyrək çatmazlığı,
- Böyüklər huş (bir çox səbəbi olub, əsasən kemoterapiden qaynaqlanar),
-irsi huş,
TTP (trombotik trombositopenik purpura): qanın pıhtılaşmasındaki bir pozuğunluqdan irəli gəlir.
- Oraq hüceyrəli qansızlıq,
- Məşhur qabıq toxuma ölümü.
Böyrək daşları
* Kalsium oksalat və fosfat,
* Maqnezium ammonium fosfat (strüvit daşları),
* Ürik turşu,
* Sis.
Böyrək xərçənki
Yaxşı xasiyyətli xərçəngi:
* Böyrək barmaqsız adenom,
* Anjiyomiyolipom (damar, əzələ, və yağ gözelerinden ibarət iyicil bir ur olub, daha çox tüberoz skleroz xəstələrində rast gəlinir,
* Onkositom.
Pis xasiyyətli xərçənglər:
* Böyrək hövzəsi karsinomu,
* Hovuzcuk ürotelyum karsinomu.
Böyrək xəstəliklərində İFADƏ OLUNAR
Bunların meydana gətirəcəyi klinik əlamət və tapıntılar isə xəstəliyi əmələ gətirən faktora görə fərqliliklər göstərir. Sidik yollarında axının qarşısını almaq və iltihablanma xaricində böyrək xəstəliklərində ağrı tez-görülməz. Buna qarşılıq bulanma, qusma, halsızlıq, iştahsızlıq, inadçı qaşıntı, çox su içmə, gündəlik sidik miqdarında azalma və ya həddindən artıq miqdarda sidik etmə, dərinin sarımtıl-qəhvəyi rəng alması, tez yorulma, vurman idi, nəfəs darlığı, eşitmə çətinliyi və ya karlıq, ani və davamlı təzyiq yüksəlmələri, göz qapaqlarında və ayaqlarda daha diqqətə çarpan olmaq üzrə bütün bədəndə su yığılması (şiş), tez-tez sidiyə çıxma, ağrılı sidik etmə, qanlı sidik, bulanıq sidik, gecə birdən çox sidiyə qalxma, şəxsiyyət dəyişikliklər ilə başlayan təcavüzkarlıq, şüur bulanıqlığı və komaya qədər uzanan şüur və davranış dəyişiklikləri, həvalə keçirmə (Konvülsiyon), xüsusilə uşaqlarda gecə sidik qaçırmaları və inkişaf gerilikləri müəyyən oluna bilər.
Yuxarıda göstərilən əlamətlərin böyük bir qismi başqa xəstəliklərdə da rast gəlinir. Bu səbəblə bu əlamətlərin başqa xəstəliklərdən deyil də böyrəkdən yarandığını əlaqədar həkimlər tədqiq etməsi lazımdır. Bir böyrək xəstəliyinə işarə edən klinika əlamətlər isə anemiya (qansızlıq), yüksək təzyiq, şiş, sidiyin bol lakin sıxlığının aşağı olması, sidikdə qan və iltihab hüceyrələri və zülal müəyyən olunması, qanda kreatinin dəyərlərinin yüksək olması (artıma), qan albumin səviyyəsinin aşağı olması, ürikasit yüksəkliyi, qanın çökmə sürətinin (sedimentasya) artımı, qanda turşulu maddələrin yüksək ölçülməsi (asidoz), ürək böyüməsi, ağciyərdə su toplanması, sidik miqdarının günlük 400 ml. altına düşməsi, qanda Hepatit B və C virusu müəyyən olunması, dərinin quruması və rəng dəyişməsidir. Əlaqədar həkimlər Nefrologlar, Terapiya mütəxəssisləri və ya Üroloqlarca qanın biokimyəvi tədqiqləri edilərək bəzi maddələrin artma və ya azalma olub olmadığı araşdırılır.
Böyrəklərin USM-lə araşdırılması ilə böyrəklərdə struktur bir dəyişiklik olub olmadığı, böyrək ölçülərinin kiçilib kiçilmədiyi araşdırılır. Lazım olsa dərmanlı müayinələr aparılır. Sadə bir sidik tədqiqi araşdırması və USM tədqiq ilə qanın biokimyəvi araşdırmaları 1 birinci mərhələni təşkil edir. 2. Mərhələdə böyrəklərin süzmə nisbəti 24 saatlıq sidik toplanaraq hesablanır.
Böyrək funksiyalarında nə qədər itkin olduğu və böyrək funksiyalarındakı pozulmaların kəskinmi yoxsa xronikimi olduğu ayırd edilərək müəyyən olunan xəstəlik növünə görə spesifik müalicəsinə yönelinir. Yüksək təzyiq, şəkər xəstəliyi və ürək xəstəlikləri böyrək xəstəliklərini başladabildiği kimi, böyrək xəstəliklərinin özü də ürək ağciyər xəstəliklərinə və yüksək təzyiqə yol aça bilər. Əgər böyrək funksiyaları qalıcı olaraq itirilərsə, ömür boyu diyaliz (Süni böyrək) cihazları ilə müalicə edilməsi lazım ola bilər.
Hər cür xəstəlikdə olduğu kimi böyrək xəstəliklərində da şikayətlər meydana gəlmədən və ya başlanğıcında profilaktik müayinələr böyük əhəmiyyət daşımaqdadır. Ölkəmizdə şüursuz istifadə edilən dərman və xüsusilə ağrı kəsicilər səbəbiylə meydana gələn böyrək çatışmamazlıqları heç də az hesab edilməyəcək sayda olduğunun vurğulanması yerində olur.
Böyrək xəstəliklərindən qorunmanın yolları
Həyat tərzinizi dəyişin ..
Böyrək çatmazlığı müəyyən bir müddəti aşdıqdan sonra Diyalizin şərt olur, yalnız diyaliz deyil təbii ki transplantasiya, yəni böyrək nəqli də gərək görülə bilər. Bu müddəti uzatmaq üçün pəhriz və dərmanların böyük əhəmiyyəti var. Diyetdə adamın alacağı duz ilə zülal miqdarının böyük əhəmiyyəti vardır və xəstələrin həyat tərzlərini dəyişdirməsi lazımdır. Bunların başında siqareti buraxmaq gəlir. Siqaretin böyrək funksiyaları üzərində mənfi təsiri, tibb dünyası tərəfindən artıq sübut edilmiş vəziyyətdədir. Siqaret içilməsi, xroniki böyrək xəstələrində böyrək qeyri-kafiliyi inkişafını sürətləndirir. Ayrıca, bu xəstələrdəki ən sıx ölüm səbəbi olan ürək-damar xəstəliklərin əmələ gəlmə riskini artırır. Bu səbəblə siqaretin atılması mövzusunda həkimlərə böyük məsuliyyət düşür.
Bol-bol su içməyə laqeyd yanaşmayın
* Hər gün 2 litrdən çox maye istehlak edilməli. Sidik istehsalı isə, 2 litr ətrafında olmalıdır. Mineral su, bulaq suyu və ot çaylarını seçim edin. Spirt, kola, həddindən artıq şirin içkilər və həddindən artıq süddən qaçının. Qəhvə bu məqsədlə içilməməlidir.
* İdman edənlərin daha çox maye alması lazımdır. Xüsusilə idman, tərləmə və günəş vannaları yolu ilə itirilən mayenin, kafi miqdarda maye alınması yolu ilə balansına diqqət edin.
* Geceleri tualetə çıxdıqdan sonra bir şey içməyi unutmayın.
* Qidalanmanızda müxtəlif vitaminlər cəhətdən zəngin bir menyu istifadə edin. Süd və süd məhsulları kimi kalsium deposu olan məhsullardan istifadə edin. İspanaq, çuğundur kimi tərəvəzləri azaldın.
* Bol bol rəqs edin. Daimi bədən hərəkətləri ilə yeni böyrək daşı meydana gəlməsindən bədəninizi qoruyun.
* Soyuq dəyməyə diqqət! Ayaqlarınızı və böyrək bölgənizi isti saxlayın. Sidik edərkən yanma, tez sidik, qasıq ağrısı, bel ağrısı, atəş, titrəmə, üşümə olursa dərhal uroloqa müayinə olunun.